Jullie hebben de oorlog niet meegemaakt.

4 mei 2014 14.30u
Nieuwe Kerk aan het Spui ai??i?? Den Haag
Ciconia Consort o.l.v. Dick van Gasteren
soliste: Emmy Storms
spreker: Henny Dormits

Programma:
Pavel Haas ai??i?? Studie voor strijkorkest
Karl Amadeus Hartmann ai??i?? Concerto FunA?bre voor viool en strijkorkest
BelAi?? BartA?k ai??i?? Divertimento voor strijkers

Dit concert is opgenomen
in de programmering van de
Haagse Vrijheidsweken.

Het Ciconia Consort zal in een programma van verstilling en bezinning meer dan van direct verdriet trachten dit gevoelsspectrum en als integraal onderdeel van de traditie van 4 mei, te belichten en te verdiepen. Een programma waarbij de muziek niet rechtstreeks is bedoeld om te herdenken maar in zijn ontstaan direct geA?nspireerd is geweest door de verschrikkingen van de oorlog.
De Duitse componist Karl Amadeus Hartmann is als overtuigd communist ternauwernood de nazi-jaren doorgekomen. Het divertimento van BartA?k moet worden verstaan binnen de beklemmende en bedrukkende sfeer die in 1939 over Europa neerdaalt. Kort na het schrijven van dit werk ontvlucht BartA?k Hongarije en emigreert hij naar New York. Het aangrijpende stuk van Pavel Haas is geschreven in concentratiekamp Theresienstadt zelf. Later werd Haas overgebracht naar en vermoord in Auschwitz. Onze gastspreekster van het concert Henny Dormits, die over haar eigen ervaringen in Theresienstadt vertelt, brengt de ontstaansgeschiedenis van dit werk wel heel dichtbij.

Een biografie van Emmy Storms vindt u hier.

Ontmoet
Inmiddels traditiegetrouw zal de naast de Nieuwe Kerk gelegen Horeca gelegenheid Pavlov decor zijn voor ontmoeting tussen publiek en het Ciconia Consort.

Kinderopvang en educatie
Kinderen tot 12 jaar hebben toegang met een zogenaamde Ciconia Runner voor ai??i?? 2,50. Bij voldoende belangstelling zal er een speciaal (muzikaal educatief) kinderopvangprogramma worden verzorgd tijdens het concert. Voor deze educatieve opvang hebben wij FAi??lice van der Sande bereid gevonden. Zij is gespecialiseerd in muziekonderwijs met jonge tot zeer jonge kinderen. Een deel van het concertprogramma luisteren de kinderen mee.
Voor de kinderopvang dient u vooraf te reserveren.

Pavel Haas (Brno, 21 juni 1899 ai??i?? Auschwitz, 17 oktober 1944)
Haas is geboren in de TsjechiAi?? stad Brno, waar hij tot zijn deportatie naar het concentratiekamp Theresienstadt heeft gewoond. Hij studeerde compositie van 1919 tot 1921 bij Jan Kunc en VilAi??m PetrA?elka. Hierna volgde hij een tweejarige masterclass bij componist LeoA? JanA?A?ek. Naast zijn werk als componist gaf hij ook compositielessen. Hoewel LeoA? JanA?A?ek van grote invloed is geweest op het werk van Haas, heeft hij een zeer persoonlijke stijl ontwikkeld. Zijn muziek kenmerkt zich door invloeden uit de jazzmuziek en de Tsjechische volksmuziek. Hij schreef onder andere symfonieAi??n, koormuziek, liederen, kamermuziek en filmmuziek voor drie films. Verder schreef hij muziek voor het theater en componeerde hij de opera Ai??arlatA?n (De Charlatan).
In 1941 werd hij gedeporteerd naar het concentratiekamp Theresienstadt. Daar schreef hij nog acht werken, waaronder de Vier Liederen op Chinese Gedichten en de Studie voor Strijkorkest die het Ciconia Consort zal laten horen en over welke periode Henny Dormits uit eigen ervaring zal vertellen. In oktober 1944 werd hij overgebracht naar het vernietigingskamp Auschwitz waar hij werd vermoord door vergassing, vrijwel meteen na aankomst.

Karl Amadeus Hartmann (1905-1963)
Hartmann was overtuigd communist en gedurende het bewind van Hitler werd het voor hem uiteindelijk onmogelijk zijn werken nog uitgevoerd te krijgen. Het is eigenlijk een wonder te noemen, dat hij deze periode in nazi-Duitsland A?berhaupt heeft overleefd. Daarvoor waren dan ook bijzondere overlevingsstrategieAi??n noodzakelijk. Zo is Hartmann bijvoorbeeld jarenlang aan de dienstplicht ontsnapt door doelbewust efedrine te slikken, hetgeen de controlerende artsen indertijd de indruk gaf, dat hij ernstige hartafwijkingen had.

Het Concerto funebre is geschreven voor soloviool en strijkorkest. Het is opgedragen aan ai???Meinem lieben Sohne Richardai??i??. Hartmann schreef zelf een korte toelichting:
ai???Mijn Concerto funebre ontstond in de herfst van 1939. Deze tijd verklaart de grondstemming en aanleiding van het stuk. De vier delen, Koraal – Adagio – Allegro – Koraal, gaan zonder onderbreking in elkaar over. Tegenover de toenmalige uitzichtloosheid moest in de beide Koralen aan het begin en einde een expressie van vertrouwen bieden. Het eerste koraal wordt voornamelijk door de solostem gedragen. Het orkest, dat niet begeleidt, neemt slechts de kadensering over. Het tweede koraal aan het einde heeft het karakter van een langzaam schrijden, met een liedachtige melodie. De klaagzang in het Adagio wordt onderbroken door treurmarsachtige episoden, en staat in het teken van de melodie en klank. Het Allegro – met gehamerde achtste-noten – ontketent ritmische en dynamische krachten. Ik wilde alles wat ik dacht en voelde opschrijven, en dat gaf aanleiding tot de vorm en melodie.ai???

In alle werken van Hartmann zitten momenten waarop de muziek als het ware uit zijn voegen lijkt te barsten. Zware orkestraties, bombastische of gewelddadige klanken; Hartmann lijkt alle academische stijl te laten varen om de luisteraar te overweldigen. Voor Hartmann was dat een overwogen keuze die voortkwam uit zijn maatschappelijke betrokkenheid. Voor hem was een hartstochtelijk humanistisch protest het enige mogelijke antwoord op de verschrikkingen van de oorlog. Ook het Allegro in het Concerto funA?bre is te begrijpen als verklanking van de ontaarding van de maatschappij, Ai??n als het humanitaire protest van de samenleving daartegen. De muziek verklankt een onvermijdelijke confrontatie. Een confrontatie om te overleven. Ongetwijfeld heeft het totale maatschappelijke isolement dit stille protest een extra grimmig karakter gegeven.
De geladen spanning geeft de muziek een laat-romantisch karakter. Hoewel Hartmann zichzelf nooit als een opvolger van Mahler heeft gezien, vertoont de emotionele getuigenismuziek van Hartmann grote verwantschap. Maar waar Mahler kon putten uit een kinderlijke fantasiewereld, zijn twee generaties later de sprookjes voorbij. Twee oorlogen maakten van Hartmann een gewetensvol humanist.
(naar Marien Abspoel)

BelAi?? BartA?k (1881-1945)
BartA?k wordt algemeen beschouwd als een van de belangrijkste componisten van de twintigste eeuw. BartA?k kreeg ook bekendheid door zijn nauwgezette transcripties van de Oost-Europese volksmuziek in samenwerking met ZoltA?n KodA?ly en was daarmee een van de grondleggers van de etnomusicologie.
Het divertimento voor strijkorkest, dat BartA?k in slechts 15 dagen componeerde, is het laatste werk dat Bartok schreef voordat hij Hongarije ontvluchtte en emigreerde naar de Verenigde Staten tijdens het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Door BartA?kai??i??s minachting voor het naziregime en Hongarijeai??i??s onpopulaire politieke houding, beAi??indigde BartA?k zijn concert optredens en het contract met zijn uitgeverij in Duitsland.In 1938 begon BartA?k geleidelijk zijn meest dierbare manuscripten per post in veiligheid te brengen en in 1940 emigreerden BartA?k en zijn vrouw Ditta PA?sztory, naar New York City. Datzelfde jaar trad Hongarije toe tot de Axis alliantie en op 1 juli 1941 is Hongarije de oorlog aangegaan aan Duitse zijde.

Het ai???divertimentoai??i?? is in de eerste plaats bedoeld ter vermaak van de luisteraar. Het werd populair in de klassieke periode. Het driedelige divertimento van BartA?k is een neoclassicistisch werk, voor het grootste deel modernistisch opgebouwd rond modale toonaarden. Een van de meest evident neoklassieke kenmerken is de behandeling van thematisch materiaal die soms doet denken aan het barokke genre van het Concerto Grosso, waar een kleine groep solisten, het Concertino, wordt afgezet en begeleid door het tutti orkest, het Ripieno. Ook maakt het werk veelvuldig gebruik van imitatiestijlen zoals de fuga en is het dynamisch voorzien van scherpe contrasten.

Het openingsdeel (allegro non troppo) staat in de klassieke sonatevorm en verraadt specifieke zigeuner invloeden door gebruik van verschillende modi, niet-traditionele toonladders, onregelmatig geplaatste accenten en syncopische ritmes. BartA?k’s hommage aan de barok blijkt duidelijk door gebruik van de Concerto Grosso technieken en imiterende / fugatische passages.
Het tweede deel staat in driedelige liedvorm (neoklassieke invloed) en in zijn karakter lijkt de beklemming van de aankomende oorlog in iedere noot te horen. Qua harmonie verkeert dit middendeel soms op de rand van atonaliteit, hetgeen zorgt voor een onheilspellende klank nog versterkt door scherpe dynamische contrasten.
De finale (Allegro assai) is geschreven in dansachtige rondovorm. Harmonisch en melodisch lijkt dit deel met zijn modale karakter, Concerto Grosso technieken en fugatische imitatietechnieken zowel van solo stemmen als het volledige ensemble, weer meer op het eerste deel. Een volledige driestemmige fuga culmineert voor een schijnreprise, in een recitatief-achtige solocadens voor viool, waarin wederom zigeuner invloeden hoorbaar zijn. Met een opwindend vivace tempo wordt het divertimento besloten.

========================================================

Meer informatie over de Haagse Vrijheidsweken

Op 5 mei staan we stil bij onze vrijheid. Die vrijheid is kostbaar en niet vanzelfsprekend en moet continu onderhouden en besproken worden. Om dit te onder de aandacht te brengen slaan Haagse instellingen de handen ineen en lanceren in de aanloop naar het Bevrijdingsfestival de Haagse Vrijheidsweken.

De Haagse Vrijheidsweken is een serie activiteiten over onderwerpen rond vrijheid, vrede, democratie, rechtsstaat en internationale rechtsorde. Van dinsdag 15 april tot en met maandag 5 mei staan ruim dertig activiteiten op het programma. Van debatten, wandelingen en tentoonstellingen tot films, lezingen en concerten.

Op dinsdag 15 april zal burgemeester Van Aartsen de Haagse Vrijheidsweken officieel openen tijdens het Vrijheidscollege in de Haagse Hogeschool.
Op zondag 4 mei brengt het Ciconiaconsort in dit kader een inspirerend concert.

De Haagse Vrijheidsweken is een initiatief van het Bevrijdingsfestival Den Haag, ProDemos, de Centrale Bibliotheek en het Humanity House